Doop- trouw- en begraafboeken (DTB)

De belangrijkste bronnen voor de periode vóór de invoering van de Burgerlijke Stand in 1811 zijn de Doop-, Trouw- en Begraafboeken (DTB). Die worden bijgehouden door de kerken. De Gereformeerde Kerk heeft in de periode tot aan het begin van de Franse tijd (1795) een bevoorrechte positie en ook de meeste leden. In het zuiden en het oosten is de positie van de Rooms-Katholieke Kerk sterk en verder zijn er nog Doopsgezinden, Luthersen en Israëlieten. Er bestaan geen uniforme regels voor het bijhouden van de DTB. Elke provincie is zelfstandig, zodat er in elke provincie andere regels gelden. De (meeste) kerken zijn vrij in de manier waarop zij hun boeken bijhouden en volgen hun eigen inzichten.

De DTB bevinden zich meestal in de provinciale archieven, maar zeker bij de grotere steden liggen ze vaak in de gemeentearchieven. Veel archieven hebben indexen gemaakt (klappers), die het zoeken vergemakkelijken. Ook op internet verschijnen steeds meer DTB-indexen en transcripties. De DTB zelf is te raadplegen op microfilm of microfiche of als ingebonden kopie.

Onderzoek in de DTB wordt sterk bemoeilijkt door het ontbreken van familienamen. Pas bij de invoering van de Burgerlijke Stand in 1811 is het voor iedereen verplicht om een familienaam te dragen. Zeker in het noorden en oosten hebben tot die tijd de meeste mensen geen familienaam. Zij onderscheiden zich door een patroniem: een aanduiding die is afgeleid van de voornaam van de vader (bv. Jan Hendriks = Jan, zoon van Hendrik). En als er wel een familienaam gebruikt wordt, heeft die vaak geen officiële status. Zoons gebruiken nogal eens een andere naam dan hun vader, regelmatig wordt een naam doorgegeven via de moeder en soms gebruikt iemand meerdere namen door elkaar. Daardoor is het vaak lastig om mensen uit elkaar te houden en generaties op de juiste manier aan elkaar te koppelen.
(Uitleg over hoe je verwantschappen aantoont vind je in het artikel over het bewijzen van filiaties.)

Doopboeken

De doopboeken geven de meeste informatie. Meestal worden alleen daarin de namen van de ouders genoemd. Over het algemeen zijn de gegevens uit latere jaren uitgebreider dan in de eerste jaren. In de eerste jaren worden vaak alleen de naam van de vader en van het kind en de doopdatum genoemd. Later komt de naam van de moeder erbij en pas in de laatste jaren ook de geboortedatum. In plattelandskerken wordt vaak ook de naam van het dorp of gehucht waar de ouders wonen vermeld. Vrijwel altijd zal dit ook de geboorteplaats geweest zijn. Soms worden de namen van doopgetuigen of doopheffers vermeld. Die namen kunnen een belangrijke rol spelen bij het reconstrueren van familierelaties, omdat het vaak om grootouders of ooms en tantes gaat.

Doopsgezinden kennen de volwassendoop. Zij laten hun kinderen niet dopen, maar er zijn wel geboorteregisters bewaard gebleven. Voor de Israëlieten zijn er sporadisch besnijdenis- en/of geboorteregisters bewaard gebleven.

In de trouwboeken worden meestal niet de namen van de ouders vermeld. Daarom zijn we alleen aangewezen op de doopboeken om de generaties aan elkaar te koppelen. De meest gebruikte methode is via de voornamen van de kinderen. De twee oudste zoons worden meestal genoemd naar de grootvaders, de twee oudste dochters naar de grootmoeders en de rest naar ooms en tantes (zie onder Vernoemen). Verzamel dus altijd alle kinderen van een echtpaar, voordat je een generatie verder terug of vooruit gaat. Alleen zo verklein je de kans dat je een verkeerde relatie legt tussen grootouders en kleinkinderen. Wees er bovendien op verdacht dat er in een bepaalde gemeente in dezelfde periode meerdere echtparen met dezelfde namen voor kunnen komen (bv. Jan Hendriks en Jantje Gerrits). Controleer daarom altijd het trouwboek op huwelijken tussen gelijknamige bruidsparen.

Afb. boven: Op 7 april 1799 staat in het doopboek van de Nieuwe Kerk te Groningen aangetekend dat op 7 april 1799 in de Korenstraat aldaar is geboren: Diewke. Als haar ouders worden aangegeven Roelf de Vries en Ebeltje Eilders. Aldus staat opgetekend in het Algemeen doopboek Groningen 1796-1807, Collectie DTB (toegang 124), Inventarisnummer 153, folio 064v. Deze Roelf komt in andere aktes ook voor als Roelof.

Afb. boven: Onderste deel van de huwelijksakte tussen Roelf Borchert de Vries, dagloner, geboren te Ganzedijk, gemeente Finsterwolde en Jantje Jansen, dagloonster, geboren te Meerland, gemeente Finsterwolde. Het huwelijk heeft plaats gevonden op 25 januari 1895 te Finsterwolde, huwelijksakte 1895, aktenummer 1. De akte is door het bruidspaar, getuigen, de ambtenaren en de ouders getekend, behalve door de moeder van de bruid 'die verklaarde de schrijfkunst niet geleerd te hebben'.

Trouwboeken

De trouwboeken bevatten dus meestal niet de namen van de ouders. Wel wordt vaak vermeld of het om een eerste of een volgend huwelijk gaat (jongeman/jongedochter of weduwnaar/weduwe) en waar bruid en bruidegom vandaan komen. Niet altijd is duidelijk of een vermelde plaatsnaam een geboorteplaats of een woonplaats is. Soms wordt de naam van een overleden man of vrouw vermeld.

De vermelde datum is niet altijd de trouwdatum. De huwelijken worden meestal ingeschreven bij de eerste afkondiging. Deze afkondigingen gebeuren meestal op de drie zondagen voorafgaand aan het huwelijk. Als er één datum vermeld wordt, is dit vaak de datum van de eerste afkondiging. Vaak worden de data van de eerste afkondiging en het huwelijk vermeld, soms zelfs alle data van de drie afkondigingen. Let dus altijd goed op om welke data het gaat. Als bruid en bruidegom niet tot dezelfde plaatselijke kerk behoren, vinden de afkondigingen plaats in beide kerken. In het trouwboek van de kerk waar niet het huwelijk plaats vindt, staat dan meestal vermeld waar het huwelijk dan wel heeft plaats gevonden. Vaak trouwen ze dan in de plaats waar de bruid woont en gaan ze wonen in de plaats waar de bruidegom woont. Ook dat staat soms vermeld.

Overigens gelden er in elke provincie andere regels voor het sluiten van huwelijken. Gereformeerde predikanten mogen overal wettige huwelijken sluiten. Voor andere predikanten en pastoors geldt dat niet altijd. Dat betekent dat ook leden van andere kerken zich soms door een gereformeerde predikant laten trouwen, of dat zij trouwen voor het plaatselijk gerecht. Die laatste huwelijken zijn te vinden in de gerechtelijke trouwregisters, die vaak samen met de DTB bewaard worden.

Begraafboeken

Begraafboeken zijn er maar in beperkte mate en vaak alleen voor latere jaren. Bovendien zijn ze niet bijgehouden om de overlijdens te registreren, maar om bij te houden of de financiële verplichtingen die behoren bij het begraven wel voldaan werden. Dat betekent dat vaak niet de naam van de overledene werd vermeld, maar de naam van de betaler. Dus bijvoorbeeld niet de naam van een overleden kind of een overleden vrouw, maar van de vader of de echtgenoot. Ook de overlijdensdatum wordt meestal niet vermeld.

In de periode 1806-1811 worden er door de overheid registers bijgehouden van ‘aangegeven lijken’. Dit zijn in zekere zin voorlopers van de overlijdensaktes van de Burgerlijke Stand, maar ze worden meestal bij de DTB bewaard. Ze bevatten vrij uitgebreide informatie, zoals de overlijdensdatum, de naam van de echtgenoot bij een vrouw of de vader bij een kind, de leeftijd en de woonplaats.

Afb. boven: Gedeelte uit een begraafboek van de stad Groningen. Het gaat hierbij om een (onbekende) Roelf de Vries, geregistreerd op 28 december 1800. De bron betreft hier een index op de breukdoden van Groningen in de periode 1794-1805, Collectie DTB (toegang 124), Inventarisnummer 199, folio 52. Merk op dat direct daarboven ook een P. de Vries vermeld wordt op 1 januari 1801

Ook voor het onderzoek in de DTB moet je zoveel mogelijk systematisch te werk gaan. Noteer verder altijd het archief en het inventarisnummer van het geraadpleegde boek, plus de plaatsnaam, de kerk en het bladzijdenummer, zodat de gegevens altijd te controleren zijn. Houdt bovendien in de gaten dat de grenzen van kerkelijke gemeenten niet samenvallen met die van de latere burgerlijke gemeenten. Beperk het onderzoek nooit tot één kerkelijke gemeente, maar betrek ook de buurgemeenten bij het onderzoek. (Misschien zijn de Jan Hendriks en Jantje Gerrits die je gevonden hebt niet de degenen die je zoekt; misschien vind je het juiste echtpaar wel een paar kilometer verderop. Of misschien zijn er nog wel meer kinderen in een gezin die ergens anders gedoopt zijn.) En bedenk dat geen resultaat ook resultaat is. Oftewel: als je iets niet kunt vinden, noteer dan waar u tevergeefs gezocht hebt. Op die manier voorkom je dat je daar later opnieuw tevergeefs gaat zoeken.

Hoever je met de DTB terug kunt gaan in de tijd verschilt van plaats tot plaats. In het westen en zuiden van het land gaat de DTB soms terug tot voor 1600. In het noorden en oosten soms maar tot 1740. Het is soms wel mogelijk om met behulp van andere bronnen nog verder terug te gaan, maar dat is zeer specialistisch werk en bovendien zijn oude geschriften vaak erg moeilijk te lezen/ontcijferen.

• Bronnen:
  1. Voorouders.Net (Gerret Veldman), 28 febr. 2010.
• 2. Wikipedia.
• 3. NGV. (Nederlandse Genealogische Vereniging)
• Vernoemingsregels: Hans den Braber (Ed Boeren, Harry Hoeksema Dzn, Hans Homan Free, Luuk Keunen, René Luijkenaar, Hein Vera). Naar een artikel zoals verschenen in het blad van de NGV, afd. Amersfoort e.o., jaarjang 12, (2003) nr. 1 en later in het afdelingsblad Apeldoorn van het NGV e.o. 2003-2/3 als dubbelnummer. De laatste correcties hebben plaatsgevonden door dhr. J.W.G. Netelbeek (21 sept. 2005).